Νεόφυτος Ιερομόναχος Εκκλησιάρχης Καλούτσης (1734-1771)

Μια επιφανής εκκλησιαστική μορφή των Κυθήρων του 18ου αι. είναι ο εκκλησιάρχης Νεόφυτος Καλούτσης, του οποίου η ζωή και η δράση δεν έχει ερευνηθεί πλήρως. Η μέχρι τούδε έλλειψη επαρκών στοιχείων, καθώς και η συνωνυμία με το σύγχρονό του και συγγενή του Νεόφυτο Καλούτση, Επίσκοπο Κυθήρων, παραπλάνησαν τους ερευνητές, οι οποίοι εταύτισαν τα δύο πρόσωπα. Ο σαφής διαχωρισμός των δύο προσώπων έγινε και από το βιβλίο του Εμμ. Καλλίγερου «Εδώ γεννήθηκε η Αφροδίτη… Συνοπτική ιστορία των Κυθήρων», αλλά και από α-νακοίνωσή του ιδίου στο Β’ Συνέδριο Κυθηραϊκών Μελετών για τη σειρά διαδοχής των Μητροπολιτών στον Κυθηραϊκό θρόνο. Πιστεύω ότι θα συνεισφέρουμε στη σχετική έρευνα, αν αξιοποιήσουμε κάποια στοιχεία, τα οποία ανευρέθησαν πρόσφατα στο Αρχείο Κυθήρων και στο ιδιωτικό αρχείο της οικογένειας Καλούτση, το οποίο διεφύλαξε με αξιοθαύμαστη φροντίδα και ευαισθησία η κ.Σουζάνα Καλούτση, σύζυγος του λογίου-υμνογράφου Σοφοκλή Καλούτση, την οποία οφείλω να ευχαριστήσω θερμά.

Σύμφωνα με τα ανωτέρω στοιχεία ο εκκλησιάρχης Νεόφυτος είναι διαφορετικό πρόσωπο από τον Επίσκοπο. Ο εκκλησιάρχης είναι υιός του Εμμανουήλ και προέρχεται από τον κλάδο του avocato fiscale Ιωάννη Βαπτιστή, ενώ ο Επίσκοπος είναι υιός του Χριστοφάλου και προέρχεται από τον κλάδο του Μιχελάκη Καλούτση (1) Ο πρώτος πέθανε το 1771 (2) και ετάφη στον Άγιο Γιώργη των Καλούτση, ενώ ο επίσκοπος πέθανε το 1781 και ετάφη στον Εσταυρωμένο. (3)

Εξάλλου σε μια ληξιαρχική πράξη γέννησης του 1770 με ανάδοχο τον «πανοσιώτατο καθηγούμενο Νεόφυτο Καλούτση ποτέ Χριστόφαλο» υπογράφει ως εφημέριος του Αγίου Γεωργίου στο Κλειστό Βούργο ο «Νεόφυτος ιερομόναχος, επισκοπικός εκκλησιάρχης και εφημέριος Καλούτσης».

Σημειωτέον ο Επίσκοπος Νεόφυτος προτού χειροτονηθεί Ε-πίσκοπος ήταν Ηγούμενος των Μυρτιδίων.

Ο εκκλησιάρχης Νεόφυτος, κατά κόσμον Νικόλαος ήταν γιός του αξιωματικού Εμμανουήλ Καλούτση και της Λουγρέτσιας θυγατρός του Κρητικού Νοταρίου Μάρκου Γρηγορόπουλου. Γεννήθηκε το 1734 (4) Στην απογραφή του 1753 οι γονείς του και η οικογένεια του αδελφού του Γεωργίου απογράφονται στην ενορία του Αγίου Γεωργίου στο Κλειστό Βούργο. Ο Νικόλαος, 19 ετών τότε απουσιάζει από τα Κύθηρα. Μέχρι τα 24 χρόνια του δεν έχομε προς το παρόν στοιχεία για τη ζωή του. Το 1758 είναι ιερομόναχος και σπουδάζει στα Ιωάννινα. Τον επόμενο χρόνο φοιτά στη φημισμένη ακαδημία του Βουκουρεστίου (5)

Το 1764 ο Νικόλαος-Νεόφυτος ευρίσκεται στα Κύθηρα. Νέος 30 ετών, με την καλύτερη δυνατή μόρφωση για την εποχή του με διαπρεπείς δασκάλους στο Βουκουρέστι, έλαβε από τον επίσκοπο Κυθήρων Νικηφόρο Μόρμορη το οφφίκιο του εκκλησιάρχη. Ο εκκλησιάρχης ήταν οφφικιούχος του μοναχικού ή κοσμικού κλήρου, και ήταν επιφορτισμένος με τη σχολαστική τήρηση του τυπικού της εκκλησίας, με το τελετουργικό και τη λατρεία.

«Νικηφόρος έλέω Θεου ’Επίσκοπος Κυθήρων

Η του Θεου ημών άγια Καθολική και Αποστολική εκκλησία θεσμόν εθετο χορηγεισθαι τοις έναρέτοις καί τιμίοις άνδράσι τάς εκκλησιαστικάς αξίας εις δόξαν Χριστου, εις ευπρέπειαν αυτής καί όφελος τών πιστών χριστιανών. Κατά την αυτήν θεσμοθεσίαν καί η ταπεινότης ήμών, ευρουσα τίμιον καί άξιον τόν Πανοσιώτατον ιερομόναχον κύρ Νεόφυτον υιόν του ευγενους άρχοντος κυρίου ’Εμμανουήλ Καλούτζη ευεργετικώς επιχορηγούσα τη θεία χάριτι του Παναγίου Πνεύματος προεχειρίσατο αυτόν εκκλησιάρχην ταύτης τής άγιωτάτης ήμετέρας επισκοπής Κυθήρων.

Αρχιερατικώς ουν έντελλόμεθα τοιουτον είναι καί λέγεσθαι καί προτιμάσθαι κατά τάξιν μετά των άλλων αιδεσίμων κληρικών, έχειν δέ καί τά προνόμια πάντα τά τω οφφικίω προσήκοντα. Οθεν καί εγένετο τό παρόν ήμέτερον αρχιερατικόν γράμμα καί επεδώθη τω ρηθέντι αίδεσιμωτάτω ημετέρω εκκλησιάρχη κυρ Νεοφύτω εις ασφαλή διατήρησιν εκ της ημετέρας επισκοπής.ετει σωτηρίω αψξδ κατά την ιγ του Σεπτεμβρίου μηνός.

Ο Κυθήρων Νικηφόρος(6)

Τον επόμενο χρόνο 1756, ο Νικηφόρος εφοδιάζει το Νεόφυτο με συστατικό γράμμα για τη διενέργεια εράνου με σκοπό την ανοικοδόμηση εκ βάθρων του ετοιμόρροπου ναού του αγίου Ελευθερίου στο Μανιτοχώρι που ανήκει στην οικογένεια Καλούτση. Εις το γράμμα αναφέρεται ο «πανοσιώτατος έν ιερομονάχοις και πνευματικοις πατράσι κυρ Νεόφυτος λεγόμενος Καλούτσης, ηγούμενος του ρηθέντος μοναστηρίου». Παρόλο που δεν αναφέρεται πατρώνυμο φαίνεται ότι πρόκειται για τον εκκλησιάρχη, διότι, από τις σημειώσεις του ημερολογίου του έχει άμεση σχέση με τον Άγιο Ελευθέριο. Το 1765 σημειώνει «τα όσα έχω έξοδευμένα εις τοπρορρηθέν μοναστήριον» (7)

Οι σημειώσεις αυτού του πολύτιμου ημερολογίου από την 1η Απριλίου 1765 μέχρι τις 28 Αυγούστου I767 συμπληρώνουν κάποια κενά που αφήνουν οι σημειώσεις του που βρίσκονται στην εθνική βιβλιοθήκη (8) και οπωσδήποτε ανταποκρίνονται σ’ αυτές. Σύμφωνα με το ημερολόγιο αυτό στις 2 Σεπτεμβρίου του 1765 φεύγει από τα Κύθηρα με προορισμό το Βουκουρέστι, «ημέρα Παρασκευή βράδυ, ημπαρκαρίστηκα με τήν μπολά- καν του Άντωνάκη Παλαμίδά Τινιακου, από τόν Άβλέμω- να…».

Στη συνέχεια περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια το ταξίδι. Από τα Κύθηρα έπιασαν στη Σίφνο και στην Τήνο, όπου άλλαξαν καράβι: «…ημπαρκαρίσθημεν εις τήν σακολέβαν τουΓιαννούλη Ρεϊζη Οπισωμερίτη Τινιακού…» Κατόπιν έπιασαν στην Ικαρία, στη Χίο, στα Μέσα Κάστρα, στην Κων/πολη. Από εκεί πήγε στα Θεραπιά και στις 9 Οκτωβρίου με ένα Μυτιληνιό καράβι ανέβηκε στον Εύξεινο και από το Σουλινά διαπλέοντας το Δούναβη έφθασε στο Γαλάτσι της Ρουμανίας, «…εκόνευσα εις τό μοναστήρι τής Ύπεραγίας. Ηγούμενος κάποιος Δαμιανός…».

Στις 30 Οκτωβρίου ξεκίνησε για το Ιάσιον έδρα των Ελλήνων ηγεμόνων της Μολδαβίας, που υπήρξε φωτεινό κέντρο ελληνικής παιδείας κατά το 18ο αι. Οι μονές του Ιασίου με πλήθος Ελλήνων μοναχών ήταν φυτώρια για την ανάπτυξη των Ελληνικών γραμμάτων. Εις το Ιάσιον ο Νεόφυτος έμεινε μέχρι τις 4 Ιανουαρίου 1766 «εκόνευσα εις τό μοναστήρι καλούμενον Μπερμπόγιαν. 14 Νοεμβρίου εμετίκησα εις τό μοναστήρι τό φράγκικον καί έκάθησα εις αύτό μήνας δύο». Από το Ιάσιον πήγε στο Μοϊλόβι, στο Ιλφόβ, γύρισε στο Ιάσιον και στις 2 Μαρτίου 1766 ανεχώρησε για το Βουκουρέστι, όπου παρακολούθησε μαθήματα κοντά στο σοφολογιώτατο διδάσκαλο Μανασσή. «Ιουνίου 20 ανεχώρησα μετά του διδασκάλου Μανασσή εις Κουμπουλούγγιον έξ αιτίας τής πανώλους. Εφθάσαμεν 23 του αυτου. Εκονεύσαμεν εις τό μοναστήριτού άρχημανδρίτου Δοσιθέου, εις τό οποιον έκαθήσαμεν μήνας τρεις ήμέρας 22. ’Οκτωβρίου 15 ήλθαμεν από τό Κουμπουλούγγιον εις Βουκουρέστι».  Αψηφώντας τους κινδύνους, την πανούκλα, τις δυσκολίες των ταξιδίων επισκέπτεται τα Κέντρα Ελληνικής Παιδείας της Μολδαβίας και το Φεβρουάριο του 1768 ολοκληρώνει τον ανώτερο κύκλο μαθημάτων στην Ακαδημία του Βουκουρεστίου. Τότε αρχίζει το ταξίδι της επιστροφής στα Κύθηρα, όμως δι’ άλλης οδού.

Στις 28 Φεβρουάριου ξεκίνησε από Βουκουρέστι για τη Βενετία. Πέρασε την ταλαιπωρία της Καραντίνας σχεδόν ένα μήνα. «έφθασα εις Βράσοβον της Ουγγαρίας, εκόνευσα εις την γαϊταναρέσαν». Πέρασε από το Σιμπήνι, από το Σέμπεσι κά- στρον των Παπών, πέρασε από το «Μπελιγρατζίκι, οπερ καί Καρολίνα καλείται, μέ τό να κόπτωσιν εις αύτό τα βασιλικά φλωρία και παρερχόμενοι τόν ποταμόν Μούρεσι διά γεφύρας κατασκευασμένης από καΐκια…».

Πέρασε κάστρα, πολιτείες καιποτάμια της Σερβίας και φτάνει στη Λουμπλιάνα. Από εκεί ξεκίνησε για την Τεργέστη και στις 17 Μαΐου για τη Βενετία «εκόνευσα εις το σπήτι του Τζώρτζη Κανάκη μήνα ένα πλησίον του αγίου Γεωργίου». Από εκεί επήγε στον Μπόργον λόκου για να συναντήσει τον εξάδελφό του Τζώρτζη Καλούτση. Στις 26 Ιουλίου ανεχώρησε για την Αγκόνα και μέσω Κερκύρας και Ζακύνθου έφθασε στα Κύθηρα στις 28 Αυγούστου 1768.

      Κατά το διάστημα της απουσίαςτου από τα Κύθηρα ο Νεόφυτος ενεπλάκη εις την υπόθεση του Κυθηρίου επισκόπου Φιλαδελφείας (Βενετίας) Γεωργίου- Γρηγορίου Φατσέα, ο οποίος θεωρείται από τους εκλεκτότερους λογίους της εποχής του. Η υπόθεση Φατσέα προκάλεσε μεγάλο σάλο, συντάραξε την εκκλησία και προκάλεσε σχίσμα μεταξύ των ορθοδόξων. Ο Φατσέας κυνηγημένος ανηλεώς από τον υποψήφιο αντίπαλό του, από τον πάπα, που τον θεωρούσε επικίνδυνο για την καθολική εκκλησία, από τον πατριάρχη Κων/πόλεως, που τον απεκήρυξε και τον καθήρεσε πιεζόμενος και από τους Τούρκους, κατέλαβε το θρόνο του κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες και παρέμεινε σ’ αυτόν μέχρι το θάνατό του, το 1768.

Πλήν του ημερολογίου του Νεοφύτου Καλούτση υπάρχουν και 2 σημειώματα στο αρχείο της οικ. Καλούτση, σύμφωνα με τα οποία ένας καλόγερος από τη Βενετία ονόματι Γρηγόριος Κρητικός, κατηγόρησε το Νεόφυτο, ότι πρόσκειται στον πατριώτη του Φατσέα και ότι έλαβε γράμματα από το Φατσέα να εξοδεύσει 20 πουγγιά για να εξαγοράσει τη συγχώρηση του Φατσέα από τους αρχιερείς της συνόδου του Πατριαρχείου. Ακόμα ο καλόγερος ισχυριζόταν ότι ο Νεόφυτος κατηγόρησε απρεπώς τη σύνοδο του Πατριαρχείου και ότι διέδιδε πως η σύνοδος τελικά δέχθηκε να δώσει συγχώρηση στο Φατσέα εκτός από τον Κυζίκου.

Την υπόθεση ανέλαβε ο Γαβριήλ Βατοπεδινός, ο οποίος έκανε επίτηδες ταξίδι, από το Άγιο Όρος και διενήργησε ανακρίσεις στο Βουκουρέστι τον Ιούλιο του 1767. Ο Καλούτσης απηλλάγη πανηγυρικά από τις κατηγορίες, οπωσδήποτε όμως διατηρούσε αλληλογραφία με το Φατσέα, όπως φαίνεται στο ημερολόγιό του.

«…Εντεύθεν τρανώς άναδείκνυται τα λαληθέντα κατά του Καλούτση ουδέν άλλο ή συκοφαντία …. εδώκαμεν αυτω καί αύθις ήδη έξ ύπαρχής ακωλύτως άπαντα τα της ιεροπραξίας όπου άν προσκληθή έν τή καθ’ ημάς έπαρχία.

Ο Ούγγροβλαχίας Γρηγόριος

1767 Ιουλίου 14

εν Βουκουρεστίω

Η τελευταία πράξη στη ζωή του Νεόφυτου Καλούτση γράφτηκε από το 1768 που επέστρεψε μέχρι το 1771 που πέθανε. Από τον Ιανουάριο του 1769 και καθ’ όλη τη διάρκεια του 1770 σημειώνει τις ληξιαρχικές πράξεις στο λίμπρο του Αγίου Γεωργίου των Καλουτσιάνων. Είναι η εποχή των Ορλωφικών, όταν το Τσιρίγο γέμισε κυνηγημένους πρόσφυγες από το Μωριά. Περισσότερους από 100 θανάτους προσφύγων σημειώνει σε διάστημα 6 μηνών από τον Ιούλιο του 1770 μέχρι το τέλος του έτους. Οι περισσότεροι ήταν από το Μυστρά, Καλαμάτα, Τρίπολη, Μονεμβασία, Πύλο. Φαίνεται ότι το οφφίκιον της Σανιτάς (Υγειονομική Υπηρεσία) έδωσε εντολή, λόγω του αδιαχωρήτου και μη υπάρχοντος δημοτικού κοιμητηρίου, οι περισσότεροι ενταφιασμοί να γίνουν στην Αγία Αναστασία, στην είσοδο της Χώρας, «1770 ’Ιουλίου 19 απέθανεν ο Αθανάσιος Μυστριότης με καλόν θάνατον, καί ετάφη εις τον ναόν τής αγίας Αναστασίας, γιούς έδικόν μου» σημειώνει ο Νεόφυτος.

Με την αλλαγή του χρόνου, τον Ιανουάριο του 1771 ο Νεόφυτος πεθαίνει από άγνωστη αιτία. Ήταν 37 ετών. Στο βιβλίο του Αγίου Γεωργίου η τελευταία του σημείωση είναι στις 5 Ιανουαρίου. Στις 15 του μηνός σημειώνεται με άλλο γραφικό χαρακτή (μάλλον του Μελετίου Καλλονά ιερομνήμονος και επισκοπικού εφημερίου).

«1770 (9)  Ιανου(αρίου) 15 ημέρα Σαββάτω εκοιμήθη έν Κυρίω ο αιδεσιμότατος άγιος έκκλησιάρχηςπαπα κύρ Νεόφυτος Καλούτζης και ετάφη εν τω ναω του αγίου Γεωργίου αιώνια του ή μνήμη».Η επιτύμβια πλάκα σώζεται μέχρι σήμερα με την επιγραφή

ΗΡΩΕΛΕΓΕΙΟΝ

ΛΑΡΝΑΞ  ΗΔ’ ΙΣΧΕΙ  ΝΕΟΦΥΤΟΥ ΛΕ1ΨΑΝΑ  ΘΥΤΟΥ ΚΑΛΟΥΤΖΗ ΛΟΓΙ(ΟΥ) ΠΝΕΥΜΑ ΘΕΩ ΟΣ ΑΠΕ ΔΩ(ΚΕ) ΤΗ ΙΕ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ) ,ΑΨΟΑ

Σύμφωνα με μια μεταγενέστερη σημείωση στο ημερολόγιο του Νεοφύτου, μάλλον από το λόγιο Νικόλαο-Σοφοκλή Καλούτση, η επιτύμβιος επιγραφή «…δι ιαμβικών στίχων συνετέθη υπό του διδασκάλου και διαπρεπούς Ελληνιστού Θεοδώρου Στάθη Μπιρμπιλιού».

ΠΗΓΕΣ

1. Ιδιωτικό αρχείο οικ. Καλούτση.

2. Γ.Α.Κ.Τοπικό Αρχείο Κυθήρων: Ενοριακά βιβλία Αγίου   Γεωργίου στο Κλειστό Βούργο 7/α, φ 4.

3. Ασπασία Παπαδάκη: Ληξιαρχικά βιβλία Κυθήρων. Ενορία Εσταυρωμένου Χώρας, σελ. 243.

4. Απογραφές πληθυσμού Κυθήρων 18ος αι. Έκδοση Εταιρείας Κυθ. Μελετών τ.Β. 6.22.

5. Αικ. Σκαρβέλη-Νικολοπούλου: Νεόφυτος Καλούτσης Πρακτικά Α’ Διεθνούς Συνεδρίου Κυθηρ. Μελετών  20-24 Σεπτεμβρίου 2000 τ. 4ος σελ. 235-345.

6. Αρχείο οικογ. Καλούτση.

7. Αρχείο οικογ. Καλούτση.

8. Αικ. Σκαρβέλη-Νικολοπούλου: Νεόφυτος Καλούτσης.

9. Είναι 1771, επειδή το Βενετικό έτος αρχίζει το Μάρτιο.

Εδημοσιεύθη στην εφημεριδα ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ