Όπως είναι γνωστό η δημόσια εκπαίδευση στα 7νησα σαν κοινό αγαθό για όλα τα κοινωνικά στρώματα οργανώθηκε συστηματικά επί Αγγλικής Προστασίας στη δεκαετία του 1820. Πρωτεργάτες στην κίνηση αυτή ήταν ο Ύπατος Αρμοστής Θωμάς Μαίτλανδ και ο λόρδος Φρειδερίκος Νορθ, κόμης του Γκίλφορντ, ο οποίος το 1820 υπέβαλε στη Γερουσία του Ιονίου κράτους ολόκληρο υπόμνημα, δηλ. ένα πλήρες εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Στη συνέχεια με πράξεις της Γερουσίας και της Βουλής οργανώθηκαν οι 3 βαθμίδες της εκπ/σης και εισήχθη η αλληλοδιδακτική μέθοδος στα σχολεία της 7νήσου, η οποία μέθοδος στην επαναστημένη Ελλάδα καθιερώθηκε με το πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου το 1822. Η μέθοδος αυτή, που κυριάρχησε στην Ελλάδα μέχρι το 1877, επινοήθηκε από τον Λάγκαστερ, γιαυτό και τα αλληλοδιδακτικά σχολεία ονομάζονταν και λαγκαστριανά και είχαν οικονομικά πλεονεκτήματα, αφού ένας δάσκαλος δίδασκε βοηθούμενος από τους μεγαλύτερους και πιο προχωρημένους μαθητές του, οι οποίοι μπορούσαν να ασχοληθούν με τους μικρότερους.
Το 1827 ο ποιητής Ανδρέας Κάλβος σε μια έκθεσή του για τα 7νησα, που έστειλε από την Κέρκυρα στο Παρίσι και δημοσιεύθηκε στο Γαλλικό περιοδικό Revue Encyclopedique, παραθέτει ένα πίνακα με τα αλληλοδιδακτικά σχολεία στα 7νησα. Στα Κύθηρα με πληθυσμό 8.140 ψυχές, αναφέρει ότι λειτουργούν 8 αλληλοδιδακτικά σχολεία με αριθμό μαθητών 712. Τα σχολεία αυτά της πρώτης βαθμίδας ήταν στη Χώρα των αρρένων, και των θηλέων, στη Μηλαπιδέα, στα Φράτσια, στο Μυλοπόταμο, στο Όσιο Θεόδωρο, στον Ποταμό και σιγά σιγά δημιουργήθηκαν και τα δευτερεύοντα σχολεία, αντίστοιχα με τα κατοπινά Σχολαρχεία.
«Δράξασθε παιδείας» βροντοφωνάζουν και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα οι διαπρύσιοι κήρυκες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, οι οποίοι με κάθε τρόπο πολεμούν την αμάθεια του Γένους. Βέβαια αυτή η γιγάντια προσπάθεια κατά του αναλφαβητισμού και της αμάθειας, όπως συμβαίνει πάντοτε με κάθε προσπάθεια εκσυγχρονισμού, προσέκρουσε στις συντηρητικές δυνάμεις, οι οποίες είτε από ιδεολογία, είτε από ιδιοτέλεια αντιδρούν στους νεωτερισμούς. Οι αντιδράσεις των ντόπιων στη δημόσια υποχρεωτική εκπαίδευση οφειλόταν σε διάφορους λόγους. Αφ ενός οι αγροτικές οικογένειες στερούνταν εργατικά χέρια, αλλά κυρίως οι συντηρητικοί, που υποδαυλίζονταν από εκκλησιαστικούς κύκλους, πίστευαν ότι μέσω της δημόσιας εκπ/σης, έτσι όπως οργανώθηκε από τους Άγγλους, θα διοχετεύονταν στους μαθητές η διδασκαλία του Προτεσταντισμού και ξενικά ήθη, αλλότρια προς τα πάτρια. Έτσι πολλοί επέμεναν στο παραδοσιακό σύστημα της ιδιωτικής διδασκαλίας, που ίσχυε επί Βενετοκρατίας, που όσοι ήθελαν να μάθουν γράμματα είτε διδάσκονταν κατ’οίκον είτε, στα λαϊκά στρώματα, κυρίως αυτοί που ήθελαν να ιερωθούν, κατέφευγαν σε ιδιωτικούς δασκάλους ως επί το πλείστον ιερείς.
Το 1825 άρχισε να λειτουργεί το αλληλοδιδακτικό σχολείο του Μυλοποτάμου στην Κάτω Χώρα, που απ’ ό,τι φανερώνει η εντοιχισμένη πλάκα, οι Μυλοποταμίτες έχτισαν τη σχολή με κόπο έχοντας επίγνωση των αγαθών της παιδείας. Φαίνεται όμως ότι κοντά στα προοδευτικά στοιχεία του Μυλοποτάμου υπήρχαν και τα αντιδραστικά, τα οποία δημιουργούσαν φασαρίες και ανάγκασαν τον πρώτο δάσκαλο του δημόσιου σχολείου, τον Πέτρο Μασέλο να φύγει από το Μυλοπόταμο και να τοποθετηθεί στο σχολείο του Ποταμού. Ενισχυμένοι από εκκλησιαστικά πρόσωπα προπαγάνδιζαν υπέρ της ιδιωτικής εκπ/σης και κατηγορούσαν τα δημόσια σχολεία ως αιρετικά και σατανικά και προσπαθούσαν με υποσχέσεις αλλά και με απειλές, αφορισμούς και αναθέματα να εμποδίσουν το έργο τους. Το 1849 αρχηγός της αντίδρασης ήταν ο Βασίλειος Λογοθέτης, γιός του ιερέως Γεωργίου Λογοθέτη, και μετά την Ένωση Δήμαρχος Φρατσίων. Ο Βασίλειος, συγγενής του ιερομονάχου Γρηγορίου Λογοθέτη, του γνωστού χρονικογράφου, άνοιξε ιδιωτικό σχολείο στο Μυλοπόταμο και ξεσήκωνε τους συγχωριανούς και τους μαθητές του εναντίον του δημόσιου σχολείου. Έφτασαν μάλιστα σε σημείο να λιθοβολήσουν το σπίτι του δασκάλου Παναγιώτη Μαλάνου, ο οποίος αναγκάστηκε να καταφύγει στην Εκτελεστική Αστυνομία με εκτενή αναφορά, η οποία πέρα από το ιστορικό, έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον.
Κύριε Διευθεντά της Εκτελεστικής Αστυνομίας
Ταπεινώς αναφερόμενος να σας γνωστοποιήσω, ότι δεκαωκτώ έτη δουλεύω εις την Δημόσιον Σχολήν Μυλοποτάμου, και προ εμού εχρημάτισαν και άλοι Διδάσκαλοι εις την δημόσιον, και πρώτος Διδάσκαλος εχρημάτισεν εις την Σχολήν Μυλοποτάμου ο κύριος Πέτρος Μασέλος, Διδάσκαλος Ποταμού και βαριθής από τας καταδρωμάς των μετήλθεν εις το Σχολείον Ποταμού, ο δε Βασίλειος Λογοθέτης ποτέ παππά Γεωργίου, επαρέβει τους όρους της Δικεοσίνης, έχει μεγάλους καπνούς εις τα Δημόσια Σχολεία. Από αυτόν συνέβη μεγάλην ταραχήν μέσα εις την Δημόσιον Σχολήν Μυλοποτάμου επί παρουσία του Κυρίου Εφόρου των Σχολείον. Ούτος συναθροίσας άνδρες οπαδούς φατρίας διά την ανισυχίαν του χωρίου και εις τας διατάξεις της Κυβερνύσης, αυτός εγένετο ελεύθερος και ανεξάρτυτος από την Γενικήν Επιτροπήν διά την οριστικήν απόφασίν της. Αυτός εγένετο σύνοδος φατρίας, και γραμματεύς συνεισφοράς επιτροπής φατρίας. Αυτός είναι ο συστηματοποιημένος εχθρός επί της Δημοσίας Παιδείας. Αυτός είναι σφοδρός διώκτης του Ιονικού Κράτους, σπείροντες ζυζάνια εις τον λαόν, ότι μέσα εις τα Δημόσια Σχολεία είναι η αλαζονεία, είναι μέγα χάος και θείαν κρίσιν. Βοά ενώποιον του Θεού διά τα λαγκαστριανά Σχολεία, αυτός οδηγήσας των κακοποιών ανθρώπων τα παιδιά, συνενωθέντες ημέρας και νυκτός να αναθεματίζουν τους Δημοσίους Διδασκάλους και μαθητάς και από τον θόριβον των μαθητών του Βασιλείου Λογοθέτη, διά νυκτός ανεθεμάτισαν, ελιθοβόλισαν την οικίαν μου, είναι δυνατόν να ανθέξω εγώ απέναντι τιούτων καταδρομών χωρίς την υπεράσπησιν της εκτελεστικής Αστυνομίας; Όχι βέβαια και μεγάλως συνήργησεν το κήρυγμα έν κόμμα ιερατικών φατρίας, διαστρέφοντας τον λαόν να ανιχθούν Σχωλεία μερικά και ανεξάρτητα από την Γενικήν Επιτροπήν και μεταχειρίζονται κάθε λογής μέσα να εμποδίζουν την πρόοδον του Σχολείου με δώρα, απιλάς και επί τέλους την θρησκίαν, αλλά και το παρά της Διοικήσεως παραδεχθέν σύστημα ως αντεθρησκευτικόν και σατανικόν και η επιτροπή του ιερατίου κόμματος συνέβη μεγάλη ταραχή μέσα εις την Δημόσιον Σχολήν επί παρουσία του Κυρίου Εφόρου, και αφώρισαν και ανεθεμάτισαν τα λαγκαστριανά Σχολεία και μαθητάς και διά αυτά τα Σχολεία θέλει πληρώση ο λαός φόρους και εις τους 1849, Ιουνίου 18, έτος νέον, ήνοιξεν Σχολήν μερικήν μέσα εις το χωρίον του Μυλοποτάμου, ο αυτός Βασίλειος Λογοθέτης ποτέ παππά Γεωργίου και τούτο είναι απιγορευμένον από την Γενικήν Επιτροπήν, να παραδίδει το παλαιόν σύστημα. Τώρα ταπεινώς παρακαλώ την παύσιν της Σχολής του Βασιλείου Λογοθέτη, διότι είναι βλαβερών αποτελεσμάτων κατά της διαδώσεως της παιδίας και εναντιούται ενταυτώ εις τας διατάξεις της Εβδόμης Γερουσίαςτου γραπτού νόμου του αριθμού 28 και του άρθρου 59, οπού λέγει όστις εν παραβάσει διατάξεως των ανωτέρω άρθρων ανοίξει ιδιωτικόν Σχολείον τιμωρίται με το κλείσιμον του Σχολείου και με χρηματικήν ζημίαν μιας λίτρας στερλινής, αυξανομένην εις δύο, όταν πρόκειται περί Σχολείου γλωσσών η γραμάτων και του κανονισμού εκδοθέντος κατά το 1842 και του άρθρου 30 και 31 σχετικώς προς τους μερικούς διδασκάλους. Και ταύτα μένω υποκλινείς ικέτης.
Κύθηρα Μυλοπόταμον, Παναγιώτης Μαλάνος, Διδάσκαλος,τας 13 Οκτωβρίου 1849. Ε. Ν. Της Δημοσίου Σχολής Μυλοποτάμου δέομαι.
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
Βαριθής (βαρυνθείς) βαρύνομαι=καταπιέζομαι, κουράζομαι, αηδιάζω
Μετήλθεν=μετετέθη
Έχει μεγάλους καπνούς=πνέει μένεα
Σχολεία μερικά=σχολεία ιδιωτικά
ΠΗΓΕΣ
Γ.Α.Κ. Τοπ.Αρχείο Κυθήρων. Αρχείο Εκτελ. Αστυνομίας
Δημ. Μάργαρη: Μια έκθεση του Ανδρέα Κάλβου για την 7νησο. (Αγγλοελληνική Επιθεώρηση τ.3 Αύγουστος 1947, σ.107-109)
Καίτη Αρώνη-Τσίχλη:Η παιδεία στα Κύθηρα επί Ενετοκρατίας και Αγγλοκρατίας.(Νόστος 2005,σ.13-79)
Σπύρου Στάθη: Κυθηραϊκή επιθεώρησις 1923, σ. 337
Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ