Οι ορθόδοξοι ναοί στα Κύθηρα κατά την εποχή της Βενετοκρατίας και της Αγγλικής Προστασίας χωρίζονταν σε 4 κατηγορίες. Οι πλείστοι ήταν ιδιόκτητοι (jus privato). Mερικοί ανήκαν στη δικαιοδοσία του δημοσίου (jus publico). Ελάχιστοι ανήκαν στην Επισκοπή των Κυθήρων και κάποιοι ήταν οργανωμένοι σε Αδελφότητες. Η θρησκευτική Αδελφότητα, ένας θεσμός που συνηθιζόταν στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη και στα Επτάνησα, ήταν μια συλλογική δραστηριότητα, ένα πνευματικό σωματείο, αποτελούμενο από ένα σύνολο ατόμων, τα οποία κινούνται και δραστηριοποιούνται γύρω από ένα ναό. Σκοπός της Αδελφότητας ήταν η συντήρηση και η υποδειγματική λειτουργία του ναού, καθώς και η φιλανθρωπία και η αλληλοβοήθεια μεταξύ των αδελφών. Στην οργάνωση και στη λειτουργία της Αδελφότητας την εποπτεία είχαν οι Βενετικές αρχές, ενώ την πνευματική δικαιοδοσία είχε ο Επίσκοπος Κυθήρων.
Οι γνωστές ορθόδοξες Αδελφότητες στα Κύθηρα, οι οποίες ήκμασαν κυρίως το 18ο και 19ο αι. ήταν της Παναγίας της Κοντελετούς, της αγίας Άννας στη Χώρα, του αγίου Χαραλάμπους στο Μυλοπόταμο, του αγίου Χαραλάμπους στον Καραβά και της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας στο Κάστρο.
Αδελφότητα Παναγίας Κοντελετούς
Η Αδελφότητα της Κοντελετούς είναι η παλαιότερη στα Κύθηρα και η λειτουργία της χωρίζεται σε 2 περιόδους. Το συγκρότημα της Κοντελετούς χτίστηκε σε 4 φάσεις. Στην τελευταία φάση το 1531 ο μαστρο Βασίλης Χριστόφορος ενοποίησε τους προϋπάρχοντας 3 μονόχωρους ναούς και δημιούργησε ενιαίο ναό διευρυμένο αφιερωμένο στην Παναγία Κοντελετού. Με τη διαθήκη του ο Χριστόφορος προίκισε το ναό με ακίνητη περιουσία και έγραψε ότι, όσοι ενορίτες επιθυμούσαν, μπορούσαν να συνεισφέρουν σε χρήματα και ακίνητα και να συσπειρωθούν σε Αδελφότητα γύρω από το ναό. Από την πρώτη περίοδο λειτουργίας της Αδελφότητας δεν έχει διασωθεί ιδρυτικό καταστατικό. Το 1745 η Αδελφότητα ζήτησε από τη Βενετική διοίκηση να εγκρίνει και να επικυρώσει ένα καταστατικό ανάλογο με εκείνο που είχαν άλλες Αδελφότητες. Πράγματι, ο Προβλεπτής Mattio Soranzo ενέκρινε το καταστατικό της Αδελφότητας, το οποίο αποτελείται από ένα εισαγωγικό σημείωμα και 12 άρθρα. Έτσι στη δεύτερη φάση η Αδελφότητα οργανώθηκε καλύτερα και όποιος ήθελε μπορούσε να εγγραφεί καταβάλλοντας ένα δουκάτο. Κάθε χρόνο κατά το Σεπτέμβριο έκαναν εκλογές για την εκλογή εφημερίου, επιτρόπων και γραμματικού. Οι εκλογές γίνονταν στην εκκλησία παρουσία του Επισκόπου Κυθήρων και του πρωτονοτάριου της Επισκοπής, που συμμετείχε στη διαδικασία και κατέγραφε τα γεγονότα. Ένα πολύτιμο κειμήλιο της Κοντελετούς είναι το βιβλίο του ναού του 1747 που περιέχει τη μαρέγολα, το κτηματολόγιο, τις εκλογές και τις εγγραφές των νέων μελών.
Αδελφότητα Αγίας Άννας στη Χώρα
Το 1693 με ψήφισμα του Γενικού Προνοητή θαλάσσης Marin Michiel δόθηκε η έγκριση για τη σύσταση της Αδελφότητας της αγίας Άννας. Ο ναός της αγίας Άννας που αρχικά ανήκε στη δικαιοδοσία του δημοσίου, παραχωρήθηκε σε δύο Κυθηρίους, το Βαλέριο Μασσέλο και στον Πρωτοσύγκελο Παρθένιο Δαρμάρο, οι οποίοι πρωτοστάτησαν στη σύσταση της Αδελφότητας. Aπό τα ιδρυτικά μέλη της Αδελφότητας εκτός των δύο προαναφερθέντων, ήταν ο Επίσκοπος Κυθήρων Νεκτάριος Βενιέρης και ακόμα 40 άτομα ιερωμένοι και διακεκριμένοι Κυθήριοι και Κρητικοί πρόσφυγες. Στην πρώτη συνέλευση έγινε η σύνταξη και η έγκριση των άρθρων του καταστατικού για τη λειτουργία της Αδελφότητας. Στη μαρέγολα, όπως ονομάζεται το επίσημο βιβλίο της Αδελφότητας, στο κείμενο με τον κανονισμό λειτουργίας τονίζεται ως κύριος σκοπός των μελών της Αδελφότητας η ανακαίνιση του ναού της αγίας Άννας που είναι παλαιότατος, χαλασμένος και γυμνός. Ακολουθούν 25 κεφάλαια που αναφέρονται στην εγγραφή των αδελφών, στις υποχρεώσεις τους, στην εκλογή του εφημερίου και των επιτρόπων, στα συμφέροντα της Αδελφότητας και στα αφιερώματα. Στη μαρέγολα τονίζεται η πίστη της Αδελφότητας στη Γαληνοτάτη. Το καταστατικό εγκρίθηκε και επικυρώθηκε από το Βενετό Προνοητή, αφού οι αρχές διέγνωσαν ότι τα κεφάλαια δεν προσέκρουαν στο δημόσιο συμφέρον. Με τη σύσταση και την επισημοποίηση της Αδελφότητας η κυριότητα του ναού μετετέθη στην Αδελφότητα. Έτσι οι αδελφοί ανέλαβαν τη φροντίδα της αποκατάστασης και συντήρησης του ναού. Κάθε αδελφός γνώριζε τις υποχρεώσεις του. Ο εφημέριος, οι επίτροποι, ο γραμματέας και οι υπηρέτες του ναού εκλέγονταν με ψηφοφορία των αδελφών και κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας με τη σύμπραξη και παρουσία του αξιωματικού της τοπικής κυβερνήσεως σε θέματα θρησκείας. Κατά την πανηγυρική εορτή της Κοιμήσεως της αγίας Άννας ο βαρδιάνος όφειλε να στέλνει τη λαμπάδα και την εικόνα της αγίας Άννας στον εκάστοτε Βενετό Προνοητή και Καστελλάνο των Κυθήρων. Αυτό ήταν πράξη αναγνώρισης της Βενετικής κυριαρχίας, η οποία μπορούσε να ασκήσει έλεγχο στη λειτουργία της Αδελφότητας.
Αδελφότητα αγίου Χαραλάμπους Μυλοποτάμου
Κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αι. οι κάτοικοι του Μυλοποτάμου έχτισαν δι εξόδων τους το ναό του αγίου Χαραλάμπους. Το 1766 ο κουμέσος του Μυλοποτάμου Θοδωρής Ποτήρης μαζί με άλλους κατοίκους παρουσιάστηκε στο Βενετό Γενικό Προνοητή Θαλάσσης, Αλεβίζε Φόσκαρι, που ήταν εντεταλμένος για αυτές τις υποθέσεις και του εξέθεσαν το ιστορικό της ιδρύσεως του ναού δι’ εξόδων τους, καθώς και την επιθυμία τους να οργανωθούν σε μια Αδελφότητα «δια την καλήν διοίκησιν, οικονομίαν, και καλλιεργίαν της αυτής εκκλησίας» Συγχρόνως του παρουσίασαν τον κανονισμό λειτουργίας της Αδελφότητας (μαρέγολα) που είχαν συντάξει και ζήτησαν την έγκρισή του. Ο κανονισμός εγκρίθηκε από το Φόσκαρι και τα 15 άρθρα του αναφέρονται 1) στους αδελφούς. Ποίοι θεωρούνται αδελφοί και ποίες είναι οι υποχρεώσεις τους. 2) Στις υποχρεώσεις του εφημερίου, ο οποίος προερχόταν από τους αδελφούς και η εκλογή του οποίου γίνεται από τους αδελφούς. 3) Στις υποχρεώσεις των 3 επιτρόπων και του γραμματέα, οι οποίοι εκλέγονται από τους αδελφούς. Κεφαλή της Αδελφότητας θεωρείται ο Επίσκοπος. Για να διεξαχθεί η ψηφοφορία μεταξύ των αδελφών πρέπει να υπάρχει απαρτία, δηλ. τουλάχιστον 30 άτομα.
Αδελφότητα Αγίου Χαραλάμπους εις Καραβά
Το 1795, 47 Καραβίτες με δική τους πρωτοβουλία, κόπο και έξοδα αποφασίζουν να θεμελιώσουν το ναό του αγίου Χαραλάμπους και να οργανωθούν όπως όλες οι συναδελφικές εκκλησίες των Κυθήρων. Τον Ιανουάριο του 1800 οι αδελφοί συνιδιοκτήτες του νεοϊδρυθέντος ναού υπογράφουν στο νοτάριο Τζώρτζη Μελέτιο το καταστατικό του ναού (μαρέγολα) Από αυτό το πολύτιμο έγγραφο αντλούμε στοιχεία για την ιστορία του ναού και για τον τρόπο που οργάνωναν και διοικούσαν μια Αδελφότητα εκείνη την εποχή.
Εν πρώτοις αναγράφονται όλα τα ονόματα των αδελφών, οι οποίοι αποφάσισαν ομόφωνα να οργανώσουν «μίαν εν Χριστώ αχώριστον Αδελφότητα» να χτίσουν ένα ναό και να τον ευπρεπίσουν με δικά τους έξοδα για τη σωτηρία της ψυχής τους και για να μνημονεύεται αιωνίως το όνομά τους και των απογόνων τους. Άλλοι από τους αδελφούς παρεχώρησαν το χωράφι τους, άλλοι έβαλαν χρήματα, άλλοι έβαλαν κόπο, όμως εις την Αδελφότητα ήταν όλοι ίσοι. Ακολουθούν 14 κεφάλαια, το περιεχόμενο των οποίων προδίδει την υποδειγματική οργάνωση της Αδελφότητας και το δημοκρατικό τρόπο λειτουργίας της. Κάθε χρόνο στη γιορτή του αγίου, στις 10 Φεβρουαρίου, η Αδελφότητα έκανε ψηφοφορία (μπαλοτάτζιο) με την προϋπόθεση να είναι παρόντες τουλάχιστον οι μισοί, με την οποία εξέλεγαν τον εφημέριο, 2 επιτρόπους, το γραμματέα και ένα γαστάλδο (υπεύθυνο για οικονομικά θέματα) Όλων αυτών τα καθήκοντα αναγράφονται με κάθε λεπτομέρεια, όπως αναγράφεται και η ποινή σε περίπτωση αμέλειας. Επίσης στη μαρέγολα αναγράφονται τα καθήκοντα των μελών της Αδελφότητας, η διαδικασία της εκλογής και της εγγραφής νέων μελών καθώς και τα βιβλία που πρέπει να εγκαινιάσουν και να ενημερώνουν ανελλιπώς. Τα μέλη της Αδελφότητας που πρέπει να ενεργούν με πνεύμα συναδελφοσύνης και αλληλεγγύης έχουν μοναδικό στόχο την απρόσκοπτη λειτουργία του ναού και την πρόοδο του αδελφάτου. Η ιδιότητα του μέλους μεταβιβάζεται από αρσενικό σε αρσενικό και ελλείψει αρσενικού μεταβιβάζεται σε θηλυκό. Την ιδιότητα του μέλους δεν είχαν δικαίωμα να πουλήσουν, ή να χαρίσουν σε πρόσωπα ξένα προς την Αδελφότητα.
Η Αδελφότητα του αγίου Χαραλάμπους στον Καραβά συμπίπτει με την πιο ταραγμένη περίοδο στην ιστορία των Κυθήρων. Μετά την κατάλυση της Βενετικής κυριαρχίας και κατόπιν της Α’ Γαλλοκρατίας, οι νέοι κυρίαρχοι, οι Ρωσοτούρκοι το 1798 δέχονται το προϋπάρχον καθεστώς των Γάλλων προσωρινά. Σύμφωνα με αυτό οι Κυθήριοι εκλέγουν τους Προεστούς και Κριτές των χωρίων της νήσου. Από το Φεβρουάριο του 1799 το Κριτήριον, το οποίο στην ουσία ήταν ένα επαναστατικό δικαστήριο, ασκούσε τη διοίκηση και είχε τις περισσότερες αρμοδιότητες σ’ αυτή τη μεταβατική περίοδο. Σ αυτό το Κριτήριο υπέβαλαν αίτηση για να επικυρωθεί το κείμενο της μαρέγολας, να αναγνωρισθεί η Αδελφότητα, να νομιμοποιηθεί το κτίσμα και να εκδοθεί σχετικό διάταγμα (δεκρέτο) το οποίο να διασφαλίζει παντοτινά τα δικαιώματα των αδελφών του ναού.
Η Αδελφότητα της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας στη Φορτέτσα
Ο ναός της Παναγίας των Λατίνων στη Φορτέτσα, όταν απεχώρησαν οι Βενετοί από τα Κύθηρα διαμορφώθηκε με κάποιες μετατροπές σε ορθόδοξο ναό και εγκαινιάστηκε το 1806 προς τιμήν της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας, η εικόνα της οποίας εξ άλλου είχε μεταφερθεί και φυλασσόταν στο Λατινικό ναό από το 17ο αι. και εξακολούθησε να παραμένει στο ναό και μετά τη μετατροπή του σε ορθόδοξο. Η Μυρτιδιώτισσα του Κάστρου οργανώθηκε σε Αδελφότητα, τη νεότερη στην ιστορία των Κυθήρων, η λειτουργία της οποίας όμως ήταν βραχύβια. Ο λόγος ήταν ο εξής. Όσο παρέμενε η εικόνα της Μυρτιδιώτισσας στο ναό της Φορτέτσας, ο ναός είχε άλλη αίγλη και προσείλκυε πλήθος πιστών. Όταν το 1842 η εικόνα επέστρεψε στο προσκύνημά της, η Αδελφότητα αποδυναμώθηκε και παρήκμασε, οπότε συγχωνεύθηκε με την ακμάζουσα αδελφότητα της Αγίας Άννας.
Η λατινική Αδελφότητα της Αγίας Δωρεάς και της Παναγίας των Μυρτιδίων
Η μόνη λατινική Αδελφότητα που οργανώθηκε στα Κύθηρα είχε ως έδρα το λατινικό ναό της Παναγίας στη Φορτέτσα. Ιδρύθηκε περί το 1622. Αργότερα περιήλθε σε αδράνεια και το 1691 επανιδρύθηκε με την επωνυμία «της αγίας Δωρεάς και της Παναγίας των Μυρτιδίων» Το ολιγάριθμο καθολικό στοιχείο και οι Βενετικές αρχές στην προσπάθειά τους να διασώσουν το γόητρο του λατινικού δόγματος έναντι του ορθοδόξου που υπερτερούσε, έκριναν σκόπιμο να συνδέσουν τη λατινική Αδελφότητα με την ορθόδοξη λατρεία και να καλλιεργήσουν τη συνύπαρξη ορθόδοξων και καθολικών. Ο καπελλάνος του λατινικού ναού και ο Βενετός Προνοητής βρήκαν τρόπο για να προσελκύσουν στους κόλπους της λατινικής Αδελφότητας ορθόδοξους από τους ντόπιους και από τους Κρητικούς επήλυδες εκμεταλλευόμενοι τα ιερά παλλάδια λατρείας του Κυθηραϊκού λαού, την εικόνα της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας και την κάρα του Οσίου Θεοδώρου, τα οποία είχαν μεταφέρει και είχαν τοποθετήσει για φύλαξη στο λατινικό ναό της Φορτέτσας. Εξ άλλου ήταν συνηθισμένη η τακτική των Βενετών να οικειοποιούνται σύμβολα της ορθόδοξης λατρείας. Έτσι η λατινική Αδελφότητα με τα ολιγάριθμα μέλη που βρισκόταν σε παρακμή, για να τονωθεί η παρουσία της, έλαβε και δεύτερη προσωνυμία «της Παναγίας των Μυρτιδίων» και χρησιμοποίησε ως έδρα της το λατινικό ναό της Φορτέτσας που φιλοξενούσε την Εικόνα της Μυρτιδιώτισσας από το 1680 με δικό της αλτάριο και την κάρα του Οσίου Θεοδώρου από το 1613 και όπως ήταν φυσικό προσείλκυε το ορθόδοξο στοιχείο με πλήθος αφιερωμάτων. Για να ενισχυθεί η λατινική Αδελφότητα δέχτηκαν στους κόλπους της Έλληνες ορθόδοξους και μάλιστα κάποιοι απ’αυτούς αναδείχτηκαν σε αξιώματα. Ο ρόλος της Αδελφότητας της αγίας Δωρεάς και της Παναγίας των Μυρτιδίων ήταν καθοριστικός για τις σχέσεις των δύο δογμάτων. Ένα δείγμα της προσέγγισης ορθοδόξων και λατίνων είναι μια εικόνα από το λατινικό ναό που φιλοτεχνήθηκε περί το 1700 κατόπιν παραγγελίας του Βενετού Προνοητή. Στο σπάνιο αυτό κειμήλιο παριστάνονται δύο άγιοι εκατέρωθεν μιας μικρογραφίας της Φορτέτσας, ο ορθόδοξος όσιος Θεόδωρος των Κυθήρων και ο άγιος Ρόκκος των καθολικών, προστάτες των πανωλόβλητων, με τη συγκυρία του μεγάλου λοιμού (πανούκλα) που ενέσκηψε στα Κύθηρα εκείνη την περίοδο.
Λήγοντος του 19ου αι. και με την έναρξη του 20ού οι Αδελφότητες στα Κύθηρα ατόνησαν και με τον ενοριακό νόμο οι 4 συναδελφικοί ναοί μετετράπησαν σε ενοριακούς.
ΠΗΓΕΣ
Μαρία Πατραμάνη: «0ρθόδοξοι και Καθολικοί στα Κύθηρα» Περιοδικό ΝΟΣΤΟΣ τ.4 έκδοση Ομίλου Κυθηρίων Πανεπιστημιακών. Αθήνα 2007
Ανδρέα Μαζαράκη: «Η Αδελφότητα της Κοντελετού» Αθήνα 2010
Εφημερίδα «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ» φ. Ιουνίου 2024
Αρχείο Ι. Μητροπόλεως Κυθήρων: Βιβλίο της Αδελφότητας της αγίας Άννας.
Ελένη Χάρου-Κορωναίου: «Ο ιερός ναός του αγίου Χαραλάμπους Καραβά Κυθήρων. Κύθηρα 2006